Chương 1: Những vấn đề cơ bản của kinh tế thương mại

           I.     Bản chất kinh tế của thương mại

1.         Cơ sở ra đời của thương mại

-   Những biểu hiện đặc thù của các quy luật kinh tế và đường lối, chính sách kinh tế của Đảng và Nhà nước trong từng ngành, từng lĩnh vực sản xuất là đối tượng nghiên cứu của từng môn học kinh tế cụ thể. Trong đó, đối tượng môn học Kinh tế thương mại nghiên cứu những vấn đề cụ thể đó trong lĩnh vực thương mại. Kinh tế thương mại là môn học kinh tế ngành. Ngành thương mại được hiểu là tổng thể các tập đoàn thương mại, tổng công ty, công ty thương mại, các loại hình doanh nghiệp thương mại khác với hệ thống phân phối bao gồm các chi nhánh, các kho, trạm, cửa hàng thuộc mọi thành phần kinh tế thực hiện chức năng lưu thông và kinh doanh hàng hóa, dịch vụ trong nước và với nước ngoài

-   Đối tượng nghiên cứu: Các quan hệ kinh tế trong lĩnh vực kinh doanh (buôn bán) trong nước và quốc tế. Cụ thể, nó nghiên cứu sự hình thành, cơ chế vận động, tính quy luật và xu hướng phát triển của hoạt động thương mại nói chung và chủ yếu là của Việt Nam.

-   Phương pháp nghiên cứu môn học: “Kinh tế thương mại” là môn học kinh tế đồng thời lại là môn học kinh tế ngành, đòi hỏi môn học phản ánh những tư tưởng, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta trong việc tổ chức và quản lý quá trình thương mại. Nội dung lý luận của nó dựa trên cơ sở lý luận kinh tế chính trị học Marx - Lenin; phương pháp nghiên cứu của nó là phép biện chứng duy vật của Marx và Ăngghen, áp dụng vào việc nghiên cứu các hiện tượng và các quá trình kinh tế diễn ra trong thương mại. Kinh tế thương mại còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khác như: phương pháp trừu tượng hóa, phân tích và tổng hợp, phương pháp mô hình toán, phương pháp thống kê, phương pháp cân đối…

2.         Khái niệm thương mại

Thương mại vừa có ý nghĩa là kinh doanh, vừa có ý nghĩa là trao đổi hàng hóa dịch vụ.

+ Theo nghĩa rộng: Thương mại là toàn bộ các hoạt động kinh doanh trên thị trường nhằm mục tiêu sinh lợi của các chủ thể kinh doanh trên thị trường. Hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lời khác (Luật thương mại năm 2005)

+ Theo nghĩa hẹp: Thương mại là quá trình mua bán hàng hóa dịch vụ trên thị trường thông qua phương tiện thanh toán là tiền tệ, theo nguyên tắc ngang giá, bình đẳng và tự do, là lĩnh vực phân phối và lưu thông hàng hóa. Nếu hoạt động mua bán hàng hóa, dịch vụ có một bên là người nước ngoài thì người ta gọi là thương mại quốc tế.

Các hành vi thương mại bao gồm: mua bán hàng hóa; đấu thầu hàng hóa; dịch vụ giám định hàng hóa; khuyến mại; quảng cáo thương mại; trưng bày giới thiệu hàng hóa; hội chợ triển lãm thương mại; dịch vụ phát triển kinh doanh…

-    Đặc trưng cơ bản của kinh tế thương mại trong nền kinh tế thị trường ở nước ta:

+ Thương mại theo giá cả thị trường: được hình thành trên cở sở giá trị và quan hệ cung cầu, tạo động lực thúc đẩy sản xuất kinh doanh phát triển

+ Thương mại hàng hóa, dịch vụ phát triển dựa trên cơ sở nền kinh tế nhiều thành phần và có sự cạnh tranh (thương mại nhiều thành phần và cạnh tranh)

+ Thương mại tự do hay tự do lưu thông hàng hóa dịch vụ theo quy luật kinh tế thị trường và theo pháp luật: Tự do lưu thông hàng hóa, dịch vụ theo quy luật kinh tế thị trường và theo pháp luật

+ Thương mại cạnh tranh theo pháp luật: Các thể nhân và pháp nhân hoạt động trong lĩnh vực thương mại cạnh tranh bình đẳng với nhau

+ Thương mại phát triển theo định hướng XHCN dưới sự quản lý của Nhà nước: Thương mại phát triển theo hướng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa dưới sự quản lý của Nhà nước

3.         Bản chất kinh tế của thương mại

-   Thương mại là mua bán hàng hóa, dịch vụ theo giá cả của thị trường

-   Thương mại tự do trong khuôn khổ và pháp luật

-   Thương mại nhiều thành phần và có sự cạnh tranh

4.         Phân loại thương mại

-   Theo phạm vi hoạt động: Thương mại trong nước (nội thương), thương mại quốc tế (ngoại thương), thương mại khu vực, thương mại thành phố, nông thôn, thương mại nội bộ ngành…

-   Theo đặc điểm và tính chất của sản phẩm trong quá trình tái sản xuất xã hội: Thương mại hàng hóa, thương mại dịch vụ, thương mại hàng tư liệu sản xuất, thương mại hàng tiêu dùng…

-   Theo mối quan hệ với người tiêu dùng cuối cùng trong quá trình lưu thông: Thương mại bán buôn, thương mại bán lẻ

-   Theo mức độ can thiệp của Nhà nước vào quá trình thương mại: thương mại tự do hay mậu dịch tự do, thương mại có sự bảo hộ

-   Theo kỹ thuật giao dịch: thương mại truyền thống, thương mại hiện đại hoặc thương mại phi truyền thống

         II.     Chức năng và nhiệm vụ của thương mại

1.                   Chức năng của thương mại

-   Tổ chức quá trình lưu thông hàng hóa, dịch vụ trong nước và với nước ngoài: Để thực hiện chức năng này, ngành thương mại có đội ngũ lao động chuyên nghiệp, có một hệ thống quản lý kinh doanh và có tài sản cố định và tài sản lưu động riêng

-   Tiếp tục sản xuất trong lưu thông: Để thực hiện chức năng này, thương mại phải tổ chức công tác vận chuyển hàng hóa, tiếp nhận, bảo quản, phân loại và ghép đồng bộ hàng hóa…

-   Tổ chức sản xuất: Gắn sản xuất với thị trường và gắn nền kinh tế nước ta với nền kinh tế thế giới, thực hiện chính sách mở, hội nhập quốc tế, gắn phân công lao động trong nước với phân công lao động quốc tế, tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu và hệ thống phân phối hàng hóa, dịch vụ quốc tế

-   Đáp ứng tốt mọi nhu cầu của sản xuất, đời sống, nâng cao mức hưởng thụ của người tiêu dùng và tổ chức lại nền sản xuất xã hội: Thương mại tích cực phục vụ và thúc đẩy sản xuất phát triển, bảo đảm lưu thông thông suốt, tức thực hiện mục tiêu của quá trình kinh doanh thương mại dịch vụ

2.                   Nhiệm vụ của thương mại

a.                   Cơ sở xác định nhiệm vụ của thương mại

-   Đặc điểm của kinh tế - xã hội cơ bản của nước ta

-   Những mục tiêu nhiệm vụ chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước:

+ Quan điểm chiến lược phát triển:

-                          Con người là trung tâm của phát triển bền vững. Phát huy tối đa nhân tố con người với vai trò là chủ thế, nguồn lực chủ yêu và là mục tiêu của phát triển bền vững

-                          Yêu cầu xuyên suốt trong quá trình phát triển đất nước

-                          Là sự nghiệp của toàn Đảng, toàn dân

-                          Tạo điều kiện để mọi người trong xã hội có cơ hội bình đẳng để phát triển. Sử dụng tiết kiệm, hiệu quả tài nguyên

-                          Khoa học và công nghệ là nền tảng và động lực phát triển

+ Mục tiêu chiến lược tổng quát: Tăng trưởng bền vững, có hiệu quả đi đôi với tiến bộ, công bằng xã hội, bảo vệ tài nguyên và môi trường, giữ vững ổn định chính trị - xã hội, bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ quốc gia

+  Các mục tiêu cụ thể:

-                          Bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô

-                          Xây dựng xã hội dân chủ, kỷ cương, đồng thuận, công bằng, văn minh

-                          Giảm thiểu các tác động tiêu cực của hoạt động kinh tế đến môi trường

-   Bối cảnh quốc tế

-   Chức năng của thương mại, dịch vụ

b.                   Những nhiệm vụ chủ yếu của thương mại

-   Bảo đảm đáp ứng yêu cầu và nhu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Nâng cao hiệu quả của hoạt động kinh doanh thương mại dịch vụ, thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước

-   Phát triển thương mại dịch vụ, bảo đảm lưu thông hàng hóa thông suốt, dễ dàng trong cả nước, đáp ứng tốt nhất mọi nhu cầu cho người sống

-   Góp phần giải quyết những vấn đề kinh tế xã hội quan trọng của đất nước: vốn, việc làm, công nghệ, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực trong nền kinh tế quốc dân nói chung và lĩnh vực thương mại dịch vụ nói riêng

-   Chống buôn lậu, gian lận thương mại, chống trốn thuế, lậu thuế, lưu thông hàng giả, hàng kém phẩm chất, thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ đối với Nhà nước, xã hội và người lao động

-   Đảm bảo sự thống nhất giữa kinh tế và chính trị trong hoạt động thương mại - dịch vụ, đặc biệt là trong lĩnh vực thương mại quốc tế

-   Thực hiện nhiệm vụ quốc tế của thương mại. Bảo đảm hội nhập chủ động, tích cực và hiệu quả. Ký kết và thực hiện có hiệu quả các hiệp định thương mại song phương, đa phương. Tham gia các tổ chức kinh tế, thương mại quốc tế

-   Ngoài ra, trong hệ thống thị trường, đối với các doanh nghiệp thương mại thường đặt ra 4 nhiệm vụ cơ bản:

+ Huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực đầu tư vào lĩnh vực thương mại, dịch vụ

+ Doanh nghiệp thương mại phải xác định được phương pháp sản xuất kinh

doanh có hiệu quả nhất

+ Doanh nghiệp phải giải quyết tốt vấn đề phân phối trong nội bộ doanh nghiệp

+ Doanh nghiệp thương mại phải không ngừng hoàn thiện bộ máy quản lý và mạng lưới kinh doanh trên cơ sở các nguyên tắc cơ bản của kinh tế thị trường là nguyên tắc nhu cầu và hiệu quả

        III.     Vai trò và nội dung của thương mại

1.         Vai trò thương mại

a.         Đối với nền kinh tế

-             Đóng góp vào tăng trưởng của kinh tế

-             Thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghệ hóa, hiện đại hóa

-             Tạo công ăn việc làm và nâng cao thu nhập cho người lao động

-             Thúc đẩy sản xuất hàng hóa phát triển

-             Mở rộng khả năng tiêu dùng và nâng cao mức độ hưởng thụ của người dân

-             Gắn kết kinh tế trong nước với kinh tế thế giới thông qua các hoạt động xuất nhập khẩu

b.         Đối với doanh nghiệp

-             Thương mại đảm bảo các yếu tố đầu vào cần thiết cho quá trình sản xuất kinh doanh

-             Thương mại giúp các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh thu được lợi nhuận

-             Thương mại định hướng cho các doanh nghiệp trong xây dựng chiến lược phát triển sản phẩm

-             Thương mại giúp doanh nghiệp mở rộng mối quan hệ với các chủ thể kinh tế khác

-             Thương mại giúp doanh nghiệp mở rộng phạm vi thị trường và tiếp cận khách hàng

2.         Nội dung của thương mại

-   Nghiên cứu, dự báo thương mại vĩ mô: Điều tra, nghiên cứu và xác định nhu cầu thị trường vĩ mô về các loại hàng hóa, dịch vụ cho tiêu dùng trong nước và xuất khẩu

-   Cân đối tổng cung, tổng cầu của nền kinh tế

-   Huy động và phân bố sử dụng hợp lý các nguồn lực cho phát triển thương mại

-   Tổ chức các mối quan hệ kinh tế thương mại

-   Quản lý và điều tiết vĩ mô kinh tế thương mại

-   Quản lý hàng hóa ở doanh nghiệp và xúc tiến thương mại

       IV.     Những mục tiêu và quan điểm phát triển thương mại ở nước ta

1.                   Mục tiêu

-   Phát triển mạnh thương mại, nâng cao năng lực và chất lượng hoạt động để mở rộng giao lưu hàng hóa trên tất cả các vùng, đẩy mạnh xuất khẩu nhằm đáp ứng nhu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa và hiện đại hóa

-   Hoạt động thương mại, trước hết là thương mại Nhà nước phải hướng vào phục vụ các mục tiêu kinh tế - xã hội của đất nước qua từng thời kỳ, phải coi trọng cả kinh tế và xã hội

-   Xây dựng nền thương mại phát triển bền vững trong trật tự, kỷ cương, kinh doanh theo đúng luật pháp, thực hiện văn minh thương mại, từng bước xây dựng nền thương mại hiện đại

2.                   Quan điểm phát triển thương mại

-   Phát triển nền thương mại nhiều thành phần, đi đôi với việc xây dựng thương mại Nhà nước nhằm giữ vững vai trò chủ đạo của thương mại Nhà nước trên những lĩnh vực, địa bàn và mặt hàng quan trọng.

-   Phát triển đồng bộ các thị trường hàng hóa và dịch vụ, phát huy vai trò nòng cốt, định hướng và điều tiết của Nhà nước trên thị trường

-   Đặt sự phát triển của lưu thông hàng hóa và hoạt động của doanh nghiệp dưới sự quản lý của nhà nước, đảm bảo tăng trưởng kinh tế đi đôi với tiến bộ, công bằng xã hội

-   Phát triển nhanh, hiệu quả, bền vững thương mại Việt Nam theo đúng quy tắc của thị trường, đồng thời có biện pháp đổi mới cơ chế chính sách, hoàn thiện hệ thống luật pháp

         V.     Quá trình phát triển của thương mại Việt Nam

1.                   Thương mại Việt Nam từ đổi mới cho đến nay

a.                   Ưu điểm

-   Chuyển việc mua bán từ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp sang mua bán theo cơ chế thị trường

-   Chuyển thị trường từ trạng thái chia cắt khép kín theo địa giới hành chính sang tự do lưu thông theo quy luật thị trường và theo pháp luật

-   Chuyển từ 1 nền kinh tế đóng cửa sang 1 nền KT mở cửa theo hướng đa dạng hóa và đa phương hóa các quan hệ kinh tế đối ngoại

-   Mở rộng thị trường xuất nhập khẩu, thúc đẩy sản xuất trong nước phát triển, tạo thêm nhiều việc làm, tăng thu nhập cho ngân sách Nhà nước

-   Hàng hóa, dịch vụ ngày càng phong phú, đa dạng, góp phần phục vụ tốt đời sống và tạo công ăn việc làm cho người lao động.

-   Kết cấu hạ tầng thương mại ngày càng phát triển theo hướng văn minh, hiện đại

-   Đội ngũ thương nhân ngày càng lớn mạnh. Chất lượng đội ngũ lao động ngày càng được cải thiện.

-   Quản lý Nhà nước về thương mại từng bước được hoàn thiện, tạo điều kiện cho SXKD phát triển

b.                   Nhược điểm

-   Về cơ bản vẫn là một nền thương mại nhỏ, tổ chức phân tán, manh mún, buôn bán chủ yếu theo kiểu chụp giật.

-   Kỷ cương, pháp luật bị vi phạm.

-   Lĩnh vực xuất khẩu có những hạn chế về tạo nguồn hàng, chất lượng và sức cạnh tranh.

-   Chi phí kinh doanh cao, chất lượng và hiệu quả kinh doanh còn thấp.

-   Chưa thiết lập được mối quan hệ kinh tế lâu dài giữa DNSX với nhà buôn để hình thành kênh lưu thông ổn định.

2.         Biện pháp phát triển thương mại

-   Hoàn thiện hệ thống luật pháp, cơ chế chính sách và công cụ quản lý

-   Kiện toàn bộ máy quản lý Nhà nước về thương mại

-   Xây dựng đội ngũ thương nhân trong nước ngày càng lớn mạnh

-   Đầu tư, hoàn thiện hệ thống kết cấu hạ tầng thương mại theo hướng đồng bộ, hiện đại

-   Đẩy mạnh hoạt động xuất - nhập khẩu hàng hóa theo hướng vừa mở rộng thị trường, mặt hàng, vừa nâng cao hiệu quả xuất - nhập khẩu phù hợp với mục tiêu phát triển bền vững

-   Đẩy mạnh phát triển thương mại điện tử

-   Phát triển đa dạng các hoạt động hỗ trợ

-   Phát triển mạnh các ngành dịch vụ, nhất là các dịch vụ có giá

       VI.     Những mục tiêu và quan điểm phát triển thương mại ở nước ta

1.                   Mục tiêu

-   Phát triển mạnh thương mại, nâng cao năng lực và chất lượng hoạt động để mở rộng giao lưu hàng hóa trên tất cả các vùng, đẩy mạnh xuất khẩu nhằm đáp ứng nhu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa và hiện đại hóa. Thông qua việc tổ chức tốt thị trường và lưu thông hàng hóa làm cho thương mại thực sự là đòn bẩy sản xuất, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phân công lại lao động xã hội, góp phần ổn định giá cả, kiềm chế lạm phát, thực hiện phân phối và phân phối lại thu nhập quốc dân một cách hợp lý, tăng tích lũy cho ngân sách nhà nước, cải thiện đời sống nhân dân.

-   Xây dựng chiến lược tổng thể phát triển thương mại. Chiến lược phát triển thương mại phải đồng bộ về thời gian với Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm và Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm của quốc gia; xây dựng các mục tiêu cj thể cần đạt được cho từng giai đoạn; có định hướng và giải pháp thực hiện phù hợp.

-   Xây dựng nền thương mại phát triển bền vững trong trật tự, kỷ cương, kinh doanh theo đúng luật pháp, thực hiện văn minh thương mại, từng bước xây dựng nền thương mại hiện đại.

2.                   Quan điểm

-   Phát triển nền thương mại nhiều thành phần, nhiều hình thức sở hữu, phát huy và sử dụng tốt khả năng, tính tích cực của các thành phần kinh tế trong phát triển thương mại - dịch vụ, đi đôi với việc xây dựng thương mại Nhà nước, hợp tác xã mua bán, nhằm giữ vững vai trò chủ đạo của thương mại Nhà nước trên những lĩnh vực, địa bàn quan trọng

-   Phát triển đồng bộ các thị trường hàng hóa và dịch vụ, phát huy vai trò nòng cốt, định hướng và điều tiết của Nhà nước trên thị trường. Việc mở rộng thị trường ngoài nước phải gắn với việc phát triển ổn định thị trường trong nước, lấy thị trường trong nước làm cơ sở, đặt hiệu quả kinh doanh thương mại trong hiệu quả kinh tế - xã hội của toàn bộ nền kinh tế quốc dân

-   Đặt sự phát triển của lưu thông hàng hóa và hoạt động của doanh nghiệp dưới sự quản lý của Nhà nước, khuyến khích, phát huy mặt tích cực, đồng thời có biện pháp hạn chế các mặt tiêu cực của cơ chế thị trường, bảo đảm tăng trưởng kinh tế đi đôi với tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường trong từng bước phát triển.

-   Việc phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững nền thương mại Việt Nam gắn liền với việc thực hiện các hoạt động thương mại phải theo đúng quy tắc của thị trường, đồng thời có biện pháp đổi mới cơ chế, chính sách, hoàn thiện hệ thống luật pháp nhằm đưa hoạt động của mọi doanh nghiệp, mọi công dân kinh doanh theo các hình thức do luật định và được pháp luật bảo vệ phải đúng quy tắc đó.